Jednym z podstawowych zadań prawa autorskiego jest ochrona interesów twórcy bądź właściciela autorskich praw majątkowych. Każde działanie wymierzone w te prawa przyczynia się do pogorszenia sytuacji majątkowej uprawnionego. W praktyce, jednym z najczęstszych roszczeń w takich sytuacjach jest żądanie odszkodowania. Prawo autorskie przewidziało jednak szczególny system ustalania wysokości tego odszkodowania, który był przedmiotem orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego, w tym niedawnego z 05 listopada 2019 r. (sygnatura P-14/19).
Na początku należy ustalić w jakich sytuacjach można domagać się odszkodowania za naruszenie autorskich praw majątkowych. Może ono polegać na naruszenia prawa twórcy (lub innego właściciela praw) do wyłącznego rozporządzania i rozpowszechniania utworu i każdej innej eksploatacji utworu. Jednocześnie, nie musi wiązać się to z pobieraniem jakichkolwiek korzyści z tego tytułu. Za podstawowy element naruszenia uznamy brak zgody twórcy. Oczywiście istnieją sytuacje gdy korzystanie z utworu mimo braku takiej zgody będzie w pełni dopuszczalne. Mowa tu m. in. dozwolonym użytku osobistym czy prawie cytatu.
Najbardziej typowa sytuacja to naruszenie praw poprzez rozpowszechnienie utworu (tekstu, zdjęcia itd.) bez zgody właściciela praw, np. w Internecie, telewizji, czasopiśmie lub bezprawne wykorzystanie go do własnych celów zarobkowych.
Podstawą żądania odszkodowania jest wyrządzona w związku z naruszeniem szkoda. W przypadku tradycyjnych roszczeń, zwykle ma ona związek z rzeczywistym, stosunkowo łatwym do wyliczenia, uszczerbkiem w majątku (jak zniszczenie lub uszkodzenie rzeczy). Może jednak mieć także postać tzw. utraconych korzyści. Są to środki, które nie były co prawda częścią majątku uprawnionego, ale z dużym prawdopodobieństwem stałyby się jego częścią, gdyby nie naruszenie. Naruszenia autorskich praw majątkowych zazwyczaj spowodują szkodę zaliczaną do tej drugiej kategorii. W praktyce jest ona o wiele trudniejsza do wyliczenia i udowodnienia.
W ramach ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych twórca, lub właściciel praw, jest traktowany jak podmiot słabszy, a w konsekwencji taki, którego pozycję trzeba dodatkowo ochraniać. Dlatego też ustawodawca wprowadził model odszkodowania zryczałtowanego. Umożliwia on zażądanie konkretnej kwoty uzależnionej od tego, jak wysoka byłaby opłata za licencję na utwór, którego dotyczy naruszenie. Przy roszczeniu tego typu nie ma obowiązku wykazywania jakiejkolwiek szkody po stronie uprawnionego, a jedynie sam fakt naruszenia prawa.
Wysokość odszkodowania może być więc wielokrotnie większa niż rzeczywista szkoda uprawnionego. Kwota odszkodowania zryczałtowanego to dwukrotność, a w przypadku zawinionego naruszenia trzykrotność, opłaty licencyjnej jaką pobrałby uprawniony. A przynajmniej stanowi art. 79 ust. 1 pkt 3) lit. b) ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Realia prawne są jednak nieco bardziej skomplikowane, gdyż przepis ten był przedmiotem dwóch wyroków Trybunału Konstytucyjnego.
Z czasem coraz więcej zwolenników zdobywał pogląd, że ustawodawca przesadził w dążeniach do ochrony twórcy (lub właściciela praw). Sprawą zajął się Trybunał Konstytucyjny, który w wyroku z 23 czerwca 2015 r., sygn. akt SK 32/14, uznał, że wyżej powołany przepis jest niezgody z Konstytucją, w zakresie w jakim pozwala na żądanie zapłaty trzykrotności opłaty licencyjnej za zawinione naruszenie autorskich praw majątkowych.
Trybunał zauważył, że przepis ten zbyt mocno ingeruje w zasady równości i równowagi pomiędzy stronami, a wysokość odszkodowania na tym poziomie jest nieuzasadniona i w istocie sprzeczna z podstawową funkcją, jaką powinno ono pełnić – czyli pokrycie strat poszkodowanego, nie zaś jego wzbogacenie się. Odszkodowanie nie może więc być określone ustawą na aż tak wygórowanym poziomie, w oderwaniu od relacji pomiędzy szkodą i jego wysokością. Zauważono również, że uwzględnienie aspektu winy w przepisie czyni go niejako „karą cywilną”.
Powyżej przytoczony wyrok Trybunału nie objął przepisu w części, w jakiej pozwala on na dochodzenie odszkodowania w wysokości dwukrotności opłaty za licencję w przypadku naruszenia. Wciąż pojawiały się głosy, że cały model zryczałtowanego odszkodowania nie przystoi do aktualnych stosunków gospodarczych i społecznych. Dlatego też, ponownie zajął się nim Trybunał Konstytucyjny. W wyroku z dnia 05 listopada 2019 r., sygn. P-14/19, Trybunał orzekł, że przepis w przytoczonej wyżej części jest zgody z Konstytucją.
Trybunał podkreślił, że ochrona praw na dobrach niematerialnych jest zazwyczaj wyjątkowo trudna. Uprawniony jest zaś w tym przypadku zdecydowanie słabszą stroną relacji. Niejako obowiązkiem ustawodawcy jest więc stworzenie przepisów chroniących twórcę lub właściciela praw. Ustalenie wysokości odszkodowania na poziomie dwukrotności opłaty licencyjnej nie jest natomiast całkowicie oderwane od szkody. Przepis nie posiada zaś w tym zakresie odniesień do takich kategorii jak wina, więc w przeciwieństwie do jego części uznanej wcześniej za niekonstytucyjną, nie można dopatrywać się cech „kary cywilnej”.
Trybunał uznał również, że w obecnym stanie prawnym, uchylenie tego przepisu znacznie pogorszyłoby sytuację uprawnionych, gdyż odszkodowanie na zasadach ogólnych zazwyczaj nie jest skutecznym narzędziem ochrony autorskich praw majątkowych.
W obecnym stanie prawnym, treść przepisu art. 79 ust. 1 pkt 3) lit. b) ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych pozostaje przez ustawodawcę niezmieniona i nie uwzględnia pierwszego z przytaczanych wyroków Trybunału Konstytucyjnego. Nie sprawia to jednak, że uprawniony zachowuje prawo do żądania trzykrotności opłaty licencyjnej w przypadku zawinionego naruszenia. Pozostaje więc roszczenie w wysokości dwukrotności tej opłaty uznane za zgodne z Konstytucją, oraz roszczenie w oparciu o zasady ogólne w przypadku zawinionego działania. Na tę ostatnią drogę zdecydują się jednak nieliczni.
Zgodnie z orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego twórca nie może domagać się odszkodowania w wysokości trzykrotności opłaty licencyjnej w przypadku naruszenia zawinionego. Orzeczenie to jest wiążące pomimo niezaktualizowanej treści art. 79 ustawy o prawach autorskich.
Trybunał Konstytucyjne orzekł, że zgodne z Konstytucją jest przyznanie twórcy roszczenia o zapłatę odszkodowania w wysokości dwukrotności opłaty licencyjnej, w przypadku działania niezawinionego, gdyż zryczałtowany model odszkodowania pozwala chronić twórcy.
Jeśli chcesz podjąć z nami współpracę w zakresie prawa autorskiego przeczytaj: https://duchnowska.pl/prawa-autorskie/
Wróć do listy artykułów