Bez wątpienia można stwierdzić, że pandemia koronawirusa COVID-19 stwarza znaczne zagrożenie nie tylko dla zdrowia, ale również dla stosunków gospodarczych. W celu minimalizacji ryzyka ograniczono ruch transgraniczny, zamknięto placówki kulturalne, edukacyjne i rekreacyjne. Ogromne starty ponoszą m.in. przedsiębiorcy z branży eventowej, gastronomicznej, transportowej czy hotelarskiej. Oczywiście, każdy będzie próbował wyjść z tej sytuacji patrząc głównie na własny interes. W związku z tym, w najbliższym czasie z pewnością drastycznie wzrośnie zastosowanie klauzuli rebus sic stantibus.
Generalnie, między zawarciem umowy a jej pełnym wykonaniem mogą wystąpić bardzo zróżnicowane zmiany sytuacji prawnej, społecznej czy ekonomicznej. Najczęściej są one w dużej mierze przewidywalne i mieszczą się w ramach zwykłego ryzyka kontraktowego, z którym strony muszą się liczyć. Zazwyczaj nie zmieniają one również w sposób gwałtowny i skrajny sytuacji stron. Wtedy też umowa powinna zostać wykonana w sposób w niej przewidziany. Do takich okoliczności zaliczymy m.in. zmianę kursów walut, ryzyko upadłości, ryzyko związane ze zmianami technologicznymi czy konkurencją. Bywa jednak, że zmiany mają charakter nadzwyczajny – jak wojna, masowe strajki czy katastrofa naturalna. W zależności od skutków i wpływu na warunki prowadzenia działalności – zaliczmy tu również stan epidemii.
Oczywiście w takiej sytuacji najbardziej pożądane jest porozumienie między stronami. Mogą one określić w sposób niemal dowolny jakie zmiany w zawartej uprzednio umowie chcą wprowadzić. Jest to jednak sytuacja modelowa, która nie zdarzy się zawsze. W dobie kryzysu często jedna ze stron żądać będzie wykonania umowy, kierując się wyłącznie własnym interesem gospodarczym w danym momencie. Dlatego też prawo cywilne dopuszcza możliwość zmiany umowy przez sąd, w przypadku nadzwyczajnej zmiany stosunków – jest to waśnie tytułowa klauzula rebus sic stantibus. Jest to więc instrument stosowany w przypadku konfliktu stron.
Aby móc wystąpić do sądu z żądaniem zmiany umowy w oparciu o klauzulę rebus sic stantibus, konieczne jest zaistnienie kilku przesłanek. Przede wszystkim, sytuacja zmiana stosunków społecznych i gospodarczych, musi być nadzwyczajna. Konieczne jest też, aby miała charakter powszechny i dotykała ogół relacji danego typu. Musi również zaistnieć w związku z tym realna, nadmierna trudność w wykonaniu umowy, albo też groźba rażącej starty. Sytuacja musi być również zaskakująca dla stron – nie mogą jej przewidywać, a w szczególności przewidywać jej wpływu na spełnienie świadczenia. Warto pamiętać, że zastosowanie tego rozwiązania ma charakter absolutnie wyjątkowy i nie może być nadużywane.
Aby żądać zastosowania klauzuli rebus sic stantibus konieczne jest wystąpienie nadzwyczajnej zmiany stosunków społecznych i gospodarczych, która ma charakter powszechny. W związku z nią wystąpić musi nadmierna trudność wykonania umowy, lub groźba rażącej starty. Strony nie mogą przewidzieć wcześniej wystąpienia tych okoliczności.
Sąd może zmienić zawartą między stronami umowę na kilka sposobów. Przede wszystkim może oznaczyć – a więc zmienić – termin lub miejsce wykonania umowy, sposób jej wykonania a także wysokość świadczeń. W ostateczności jest również władny orzec o rozwiązaniu umowy. Możliwa ingerencja sądu jest więc bardzo szeroka. Sąd zobowiązany jest przy tym do rozważenia interesu obu stron. Oczywiście ciężar dowodu w tej sprawie spoczywa na stronie, który żąda interwencji sądu.
W przypadku każdej umowy konieczne jest dokonanie indywidualnej oceny co do możliwości powołania się na nadzwyczajną zmianę stosunków. Każdy stosunek charakteryzuje się bowiem innym ryzykiem kontraktowym, które należy ocenić jako „zwykłe”. W sytuacji epidemii trudno będzie podważyć np. umowy dostawców sprzętu medycznego czy leków (chyba, że są to dostawy transgraniczne w przypadku zamknięcia granic). Istotny jest również wpływ epidemii na możliwości wykonania konkretnej umowy.
Samo wniesienie pozwu o zmianę umowę w oparciu o nadzwyczajną zmianę stosunków w praktyce niewiele da powodowi. Na rozstrzygnięcie sprawy poczeka on dość długo – zwłaszcza, że sądy obecnie nie funkcjonują w normalny sposób. Rozwiązaniem jest wystąpienie jednocześnie o udzielenie przez Sąd zabezpieczenia. Jego forma zależy od okoliczności, treści umowy oraz żądania pozwu. Może być to np. zmniejszenie wysokości opłat wynikających z umowy na czas trwania postępowania, ich zawieszenie, zaprzestanie naliczania kar umownych itd.
Sąd jest uprawniony do bardzo szerokiej ingerencji w treść umowy. Może m.in. zmienić termin oraz sposób jej wykonania oraz wysokość świadczeń stron. W ostateczności, może również orzec o rozwiązaniu umowy. Warto wystąpić o zabezpieczenie roszczenia w celu ochrony swoich interesów także w trakcie trwania procesu.
Aby starać się o przyznanie zabezpieczenia, należy uprawdopodobnić roszczenie oraz interes prawny. Zabezpieczenie udzielane jest zwykle bardzo szybko, gdyż jego celem jest zapobieżenie stratom strony w czasie procesu. Powinno więc obejmować jak największą jego część. Sąd powinien rozpatrzyć wniosek w terminie 7 dni.
Pozew w oparciu o klauzulę rebus sic stantibus powinien być dla strony ostatecznością. Chociaż jest to instytucja przewidziana na czas kryzysu, należy brać pod uwagę, że nie można zagwarantować szybkości rozstrzygnięcia procesu sądowego – choć tu pewnym rozwiązaniem może być zabezpieczenie. Nigdy nie ma jednak pewności, że sąd go udzieli. Z tego powodu skuteczniejsze mogą być alternatywne metody zakończenia konfliktu – jak mediacja z udziałem profesjonalistów. Zważywszy jednak na wyjątkowe okoliczności epidemii, która dotknęła tysiące kontraktów, z pewnością znacząco wzrośnie odsetek tego typu spraw.
Wróć do listy artykułów